Три рисунка. Алексей Балакаев

14.12.2021

Калмыцкая литература

Балакан Алексей Һурвн зург: түүк

Нанд һурвн зург бәәнә. Тер һурвн зургиг би арвн долан җилин туршарт хадһлҗ йовнав. Һурвн зург бор цааснд зурата. Эвксн эвкәрәрн тер һурвн цаасн зәрм һазрарн шурдҗ одҗ. Терүнд би бурута бишв. Арвн долан җил хооран тер зургудыг нанд үлдәхд, цаасднь тиим билә. Шурдҗ одсн билә.

Һурвн зург чемоданд дүрәтә бәәнә. Би тедниг хая-хая һарһҗ авад хәләнәв. Хәләсн цагтан би тер һурвн зургиг дегд удан хәләнәв. Хәләһә-хәләһә бәәтл, цааснд зурсн зургуд көндрсн болад ирнә. Тер цагт босад, зургудыг чемоданд хәрү дүрхәр седнәв. Болв мини седвәриг һарм соңсч өгхш. Зургудыг дүрлго, кесгтән бәрәд, хәләһәд зогснав.

Зәрмдән һурвн зургиг герин эрст кнопкар хадхар седнәв. Болв әәсм күрнә. Нарна толянд цааснь шарлад, зурсн зургуднь билрч одх. Тегәд әәнәв.

Нанд һурвн зургас хаһцх санан уга. Эн һурвн зург нанд дегд ик үнтә. Тедниг би эңкрлҗ герәслнәв. Герәслх зөвтәв.Тер бас учрта: һурвн зург эврә тууҗта. Би таднд тер тууҗиг келҗ өгхәр бәәнәв.

Тадн умштн. Һурвн зургин туск тууҗ эн…

Дәәнә цаг билә.

Би көдлмшәсн хәрҗ аашлав. Һартан йовсн күрз, чавчур, сәвүр һурвиг склад бәәсн будкд оркчкад, би станц хәләһәд һарув.

Ик холас әмтнә шууга соңсув. Паровоз хәәкрхлә, ноһан-ноһан хувцта салдсмуд гүүлдәд, вагон болһар сууцхав. Станцд зогсчасн поезд намаг күртл көндрәд һарв.

Перрон деер бәәсн әмтн һаран дайллдад, поездин ардас хәләлдәд, кесгтән зогсцхав. Удлго тедн хашан үүдәр һарлдад, поселк темцәд, неҗәдәр, хошадар уульнцсар тарцхав.

Би станцур күрч ирүв. Намаг станцин ахлач дуудулҗ. Ухалад, тоолад йовхнь – һарһсн хаҗһр нанд уга. Генткн ахлач дуудхла – алңтрсн деерән, әәмҗ йовнав.

Төмр хаалһин стрелкс арчдгар орад, һурвн сард көдлҗәнәв. Стрелксән оньдин цеврәр бәрнәв. Күүнәс керүл соңсад угав. Юңгад дуудҗ бәәдг болхув?..

Станцин дежурн поездиг йовулчкад, һартан бәрҗәсн дарцган сүүвдҗ авад, төгрг хар махлаһан дарҗ өмсәд, герүр орҗ одв.

Ахлачин кабинет бәәсн вокзалын үүднә бәрүләс авад татад секхәр седчкәд, ардан эргәд хәләвв. Залу күн керг күцәхләрн, ардан хәләдго зөвтә. Би эндүһин үүләр – мана өвкнрин тер йосиг эвдҗ оркув.

Ардан эргн, перрон деер цааран хәләһәд зогсчасн бичкн көвү үзүв. Көвүн намаг икәр соньмсав. өмсч йовсн күлтнь ут болсн учрар, хормань һазрт күрчәнә. Белкүсәрн деес бооҗ. Барун һартан хусм модн тайг бәрҗ. Терүгән түшәд зогсчана.

Би көвүн тал ардаснь өөрдәд келҗәнәв: – Көвүн, һанцарн ю хәәҗ зогсчанач? Хәр, даарнач.

Көвүн ормасн көндрсн уга. Мини келсиг чигн нам төртән авсн уга. Тагчг.

– Нернчн кемби? – гиҗ дәкнәс сурад, би көвүнә өмн бийд һарув.

Көвүн, урдклаһан әдл, хәрү өгсн уга. Хәләхләм: терүнә хойр нүднәснь һарсн цегән ик-ик умшмуд, шил шүлзә кевтә, коткр бичкн хамриннь хаҗуһар, хавчгдсн шана деегүрнь һооҗад бәәнә.

– Көвүн, чамаг кен өөлүлвә? – болҗ, икәр санам зовҗ би сурув.

Тер, һаруд деер шовуд үргәхәр тәвсн бә кевтә, көндрсн уга.

«Ода энчн келн-амн уга, дүлә күн болҗана», – гиҗ санад, би көвүнә зүн һараснь бәрхәр седүв.

– Бийим бичә көндә! – гиҗ көвүн, генткн нөөрәсн серсн мет, шүрүтәһәр келәд, тохаһан сегсрәд авв.

– Яһвчи? Юңгад энүнд зогсчаначи? – болҗ терүнд би дәкнәс сурвр өгүв.

Көвүн урдк кевтән, ус балһсн мет, тагчгрҗ одв.

Көвүнә толһа деерән өмссн хар тиирцгнь кесг хаһрхата. Күлтнь халас тәвлһнәс көлтә зузарад, ямаран өңгтәнь медгдҗ бәәхш. Семәҗ одсн хурняста чирәнь, һаран түшчәх тайгнь, даарад әрвҗго өкөсн нурһнь – көвүг бичкн өвгнә бәәдл һарһна.

Көвүнә өңг-зүснәс мини зүркм хорсад одв. Би өвдглҗ сууһад, көвүнә ээм деер арһулхн һаран тәвв. Терүнә нульмсар дүүрң нүдн тал ширтҗ хәләһәд дәкнәс сурув:

– Кениг күләҗәнәчи?

Бааҗаһан… – болҗ көвүн гүүнәр саналдҗ,әрә соңсгдм арһулар хәрү өгв.

– Бааҗачн яһла?

Көвүн дәкәд тагчг болҗ одв. Мини сурсн сурвр, бәәдлнь, көвүнә өрчдк өвдкүртә чивһсиг көндәһәд оркв: нүднәннь зовкд һарч ирәд мелмлзҗәсн нульмсн, шил деегүр һооҗсн хурин дусалмуд мет, түргн-түргн һооҗв.

– Бааҗачн альдаран одла? – болҗ, көвүн эцкән альдас күләҗ бәәхинь медхәр, би шинәс сурув.

– Дәәнд…

– Дәәнд?..

– Э…

Көвүнд өвдкүртә сурвр өгсндән бийән гемшәһәд, терүнәс сурҗанав:

– Эк бәәнү?

– Бәәнә.

– Нернь кемби?

– Келхшв.

– Юңгад?

– Бийим бичә ээрәд бә.

ән саамла ман хойр тал станц арчдг көгшн эгч Феня өөрдҗ ирәд, көвүнүр өкәһәд, зөвүрлҗ келв:

– О, теңгр минь, юуна бәәдлви энчн… Көөркү-көөркү, көрәд үкҗ йовдг болх…

Болв көвүн зерлг бәәдлтәһәр хооран цухрчкад, зүн көл деерән эргәд, зулх бәәдл һарв.

– Арһулдҗа, көвүн, нерән кел? – болҗ би адһҗ сурув.

– Нерн угав.

– Нерн уга күн бас бәәдви?

– Би нерн угав.

Көвүн, эгч Феня ман хойрар ик аца авсн кевтә, дәкнәс зулхар седв. Би терүнә тайгаснь татад зогсавв.

– Тәв гинәв… хәрнәв.

– Нернчн кемби? Нерән келхләчн – сулдхнав.

– Нерм – Некән идән.

– Йосн нернчн?

Көвүн һартан бәәсн тайган нанд үлдәһәд йовҗ одв. Эгч Феня сурв:

– Кенә көвүмби?

– Медҗәхшв, – гиҗ би хәрү өгүв.

Станцин ахлач Михаил Александрович намаг орҗ ирхлә, келв:

– Су, Бадм.

Ахлачин җөөлн хәләцәс әәмҗ йовсн мини әәмлһн хәәлҗ одв. Би ноһан цемгәр бүркәтә столын өөр бәәсн стул деер болһамҗтаһар аярхн суувв.

– Көдлмшчн таасгдҗану? – болҗ Михаил Александрович сурв.

– Таасгдҗана, – гиҗ би салдс күүнәһәр босч хәрү өгүв.

Үвлин цагт стрелкс арчна гидг зөвәр күнд көдлмш.

Нег үлү Сиврин һазрт. Нанд зәрмдән, цасн нигтәр орсн цагт, зөвәр күнд болна. Болв би мууһан медүлх санан угав.

– Сән, сән, – гиҗ келәд, ахлач унтрҗ одсн папиростан һал орулад, амндан авад, ховдгар хойр-һурв кииләд татчкад, амн хамр хойрарн тәмкин көк ута пүргүләд бәәв.

– Чамаг зург зурҗ чадна гиҗ соңсув, үнний? Михаил Александрович нан тал эцкинәр хәләв.

– Чаддв. Зуг сәәнәр зурҗ чаддгов.

– Не, не, бичә ачрх. Зурсн зургичн үзүв. Ермотик үзүлв.

Ермотик гидгнь – узловой станцин партийн комитетин сегләтр. Миниһәр болхла, тер икл мектә күн. Күүнлә үг күүндхләрн, эс медгчәр сурврмуд өгә бәәҗ, дотр бәәсн седклиг цугтаһинь келүләд авчкна. Ермотик нег дәкҗ намаг стрелкс арчҗ бәәтлм, ирәд ю-бис күүндә бәәҗ, мини бәәдл-җирһлин тускар кевтнь медҗ авад, ташр деернь, нувчар хадһлҗасн зургта альбомин тускар бас келүләд авчкв. Дәкәд гер альбомиг үзүлтл, нанд амр-зая өгсн уга. Тер мектә сегләтр мана станцин ахлачд мини альбомин тускар келчксн бәәдлтә.

Ахлач нанла олн үг күүндсн уга.

– Маңһдурас авн зурачар көдлхмч, – гиҗ келҗәнә.

– Мини стрелкс яахмби? – болҗ би сурҗанав.

– Стрелкс арчх күн олдх, зург зурдг күн мана станцд олдхш.

– Не, тегәд би ю кехмби? – гиҗ алңтрҗ дәкнәс сурҗанав.

– Түрүләд карикатур зурхмн.

– Ямаран?

– Таня Поскребова, Аня Вышивкова хойриг меднчи?

– Меднә.

– Тедн стрелксән дегд бузрар бәрцхәнә.

– Терүгинь бас меднәв. Оньдин теднлә бузр стрелксәс көлтә цүүгән һардмн.

Не, тедниг зурхмн.

– Йир сән.

Би ахлачин кабинетәс һарув.

Хәрҗ аашад, одак бичкн көвүнә тускар санҗ йовнав. «Бааҗаһан күләҗәнәв…» – гисн көвүнә һашута үг мини седкләс хөөһҗ бәәхш.

Нернь кен болхв? Хәләһич терүг, бат бәрцтәһинь. Намаг иткҗ нерән келҗ өгсн уга.

Аштнь би көвүнлә таньлдхув…

Би улан шуһуд көдлдг болув. Өндртән хойр, өргндән күсдундур метр щит дурсар нанд келгҗ өгв. Терүн деер залху хойр күүкиг бузр стрелкстәһинь зурх даалһвртав.

Үдин хөөн мана станцд цергин улста дәкәд нег эшелон ирҗ зогсв. Әмтн агчмин зуур хурад күрч ирв. Тедн салдсмудла хутхлдҗ одв.

Би бас, ичәнәсн һарсн зурмн мет, улан шуһуһасн һарч ирәд, тер әмт хәләҗәнәв.

Хаҗуһас хәләхлә – зүркн ишкрәд бәәнә: көгшн эмгд баахн-баахн залусиг күзүнәснь теврчкәд, хойр халхаснь селн үмслдәд, усн-цасн уульцхана. Эмгдин уйдлһнд авгдшгон кергт, өвгд нурһан үүрчксн, тедүкнд баатр кевәр бийән бәрҗ зогсчацхана. Күүкд, берәд байр ичр хойрнь хутхлдад, негт салдсмудын өмн тачкнҗ инәлдәд, негт теднә келсн шүвтр шог үгмүдәс ичн-эмәлдәд, хооран һарцхана.

Захин күн болһн салдсмуд дунд ах-дүүһән, элгн-садан, эцк, залуһан, таньдг-үздг күүһән хәәцхәнә. Салдсмуд олн, таньдг улс харһхш.

Станцин дежурн һартан шар дарцг бәрсн һарч ирв.

–Эн юн дәәчнр болҗахмби? – гиҗ би терүнәс сурув.

– Дәәнә нуувч, – гичкәд, дежурн келҗ өгсн уга. Эшелон көндрәд һарв.

Әмтн тарцхав. Би сүл күртл бәәвв. Улан шуһу талан эргәд һархларн, би дәкәд одак көвүг үзүв. Тер ормдан, тер кевтән зогсчана.

Көвүнә ардас өөрдәд одув.

– Менд, залу! – болҗ зөрц өргмҗтәһәр көвүнлә мендлүв.

Көвүн хәрү өгсн уга. Статуй мет, көндрҗ бәәхш. Би терүнә өмн һарув. Көвүнә чирә, хорһн шам кевтә, царцҗ одҗ.

Нанд келх үг олдсн уга. Көвүн намаг эс үзсн бәәдлтәһәр, бийнь бийдән келв:

– Бааҗа дәкәд уга.

– Бааҗачнь аштнь ирх, – гиҗ би эндәснь тосч, өр өвдсн дууһар келүв.

Көвүн намаг шинкн үзв. Көләсм өөдән чирә күртлм хәләчкәд, мини хәләцлә нүднь зөрлцхлә, уурлҗ келв:

– Чи дәкәд намаг ээрхәр ирвчи? Хәрүднь санам зовҗ сурув:

– Даарвчи?

Көвүн халаста күлтиннь хормаг секәд, көлән хәләв. Камчиҗ одсн ик һосна хоңшарас бутрсн кенчр үзгдв. Уурта бәәсн көвүн заратрчкад, ээлтәһәр хәрү өгв:

– Көлм даарад бәәв.

– Нан тал одад дуладый? – гиҗ би келҗәнәв.

– Альд бәәдвчи? – болҗ көвүн сурҗана.

– Хашан цаадк улан шуһуд көдлҗәнәв.

– Керлдхий?

– Кен?

– Чини ахлач.

– Уга. Би һанцарн бәәнәв. Көвүн намаг дахад һарв.

Көвүн улан шуһуд орҗ ирн, булңд бәәсн хусм модан үзв. Гүүҗ одад терүг авв.

– Мини тайг.

Би буру гисн угав. Көвүн хусм модан авхла, би терүнд келүв:

– Бешин өөр сууһад, көлән көлчә.

Көвүн пол деер суухар седв. Нүүрснәс сулдсн яршгиг көмлҗ тәвәд, деернь газет делгҗ өгүв. Көвүн суучкад, һосан тәәлв. Киртә цугла заагаснь улаҗ одсн бичкн көл һарч ирв. Хойр көлән бешин амнд шаххар седв, болв бешин амн халун болад, хәрү татад авчкв.

Би көвүнә көл дорнь кенчр делгҗ өгүв. Бешин өөр дуладҗ авчкад, көвүн нанд ханад, ээлтәһәр күүндх гиҗ санҗанав. Табуретк тәвәд хаҗуднь сууһад авчкув. Көвүн нан тал хәләһәд сурв:

– Дәкәд ээрхәр бәәнчи?

– Уга.

– Чини нернчн кемби?

– Бадм.

– Сәәхн нерн бәәҗ.

– Чини нерн кемби?

– Борис.

– Боря…

– Би бичкн бишв.

– Кедүтәвчи?

– Сәәхн юмбчи!

– Кедүтәһән меддговчи, – болҗ би хордхавв.

– Меднәв – келшгов.

– Би арвн долатав.

Көвүн хойр һариннь хурһдыг тоолв. Мини наснд терүнә һарин хурһд күрч өгсн уга.

– Чи көгшн бәәҗч, – гиҗ аш сүүлднь Боря шиидв.

– Кедүтәһән һариннь хурһдар үзүл, – болҗ би көвүнд селвг өгүв.

– Чи комендант болвзгоч, – гиҗ келәд,Боря цуглаһан авад, көлән цуглхар седв.

– Яһначи? – болҗ би адһҗ сурув.

– Хәрнәв.

– Бәәҗә.

– Баавм күләҗәдг болх.

– Баавинчн нерн кен билә?

– Некән идән.

– Мини экин нерн – Байрта. Чини экин нерн кемби?

– Икәр медхлә – шулун көгшрхч, – гиҗ Борис хәрү өгв.

Көвүн келсн – бийиннь үг биш. Икчүдин үг дураҗ келҗәхнь нанд медгдв, тиигх дутм көвүн намаг улм өврәв. Бичкн гихәс – дегд кевшүн, ик гихәс – нурһнь бичкн, то сәәнәр медхш.

Боря камчхр ик һосан өмсәд, хаһрха хар тиирцгән дарҗ авад, тайган бәрәд, үүдн тал һарв. Көвүнә ардас би келүв:

– Станцд ирсн цагтан нааран орҗ ирәд, дуладн бә.

Боря хәрү өгсн уга. Һарч одв.

Терзәр ардаснь хәләвв. Өвгн күн кевтә, тайган түшәд, хойр талан нәәхләд, товр-товр ишкәд, поселк хәләһәд йовҗ одв.

Дәәнд хойр зүсн нуувч бәәнә. Нег нуувчнь авдрт дүрәтә мет, һанцхн күн меднә, эс гиҗ медх зөвтә тоота улс меднә. Талдан нег нуувч бәәнә. Тернь келлһн угаһар медгднә: нүдн түүг илдкҗ оркна.

Эн өдрмүдт деед үзгәс дорд үзгүр йовдг, салдсмуд ачсн эшелодын то икдҗ одв. Терүг дахад, станцин дежурна келсн «дәәнә нуувч» чигн илдкгдв.

Деед үзгин хортн – немшин фашистнр – тохмнь тасрад уга. Әмнь һарчах алач-махч аң кевтә, сүүлин нуһрсндан утхин мөргн деер торч, әрә киитә бәәнә. Әмтн өрүн, асхн диилвр күләҗәнә. Болв дорд үзгт бас нег ик өшәтн бәәнә. Тер өшәтиг – япона самурайиг – тохм эс таслхла, нарта делкәд дәкәд амр-заян уга болхмн.

Дежурна келсн «дәәнә нуувч» иим болҗ һарв: дорд үзгин өшәтиг дорацулх цергүд зөөҗәсн бәәҗ.

Мана поселкин әмтн эшелон ирх болһн, нүүһәд-нүгшәд станц орна. Арһан ядсн үүл: цуһар ах-дүүһән харһх гиҗ иццхәнә.

Мини таньл Боря чигн, теднлә әдл, теднлә хамдан, эцкән харһхмн болвзго гиһәд, станцас һардган уурв.

Боря ода мини дуудлһн угаһар бийнь нан тал улан шуһуд орҗ ирнә.

«Һартан балтата күүкдиг таалхд өкәр» гиҗ келцхәнә. Миниһәр болхла, һартан балтата күн бичкн күүкдиг аадрулхд амр эвтә.

Тер дәәнә цагла балтан тасрха үзгддго билә.

Нег дәкҗ экдән келәд, би өдмгин тасрха гертәсн хавтхлад һарув.

Боряг нан тал орҗ ирхлә, би хавтхасн тасрхаһан һарһҗ өгүв.

– Керго, – гиһәд Боря мини өглһиг авсн уга, бийнь шүлсән зальгад оркснь нанд дегд сәәнәр медгдв. – Юңгад? – гиҗ би сурҗанав.

– Чи меклхәр бәәнәч, – Боря хәрү өгв.

– Чамаг мекләд, би ю кех биләв, – гиҗ би иткүлҗ келүв.

Көвүн өдмгин тасрхаг авв. Би эс медсн бәәдлтәһәр буру хәләһәд, дуусчасн зурган цааранднь зурув. – Кениг зурҗаначи? – болад Боря нанур өөрдв.

– Чи таньшгоч.

– Иим бәәдлтә күн бас бәәдви? Келнь үкрин келнлә әдл ут.

Би көвүнд алң болув. Үкрин келн ут болдгиг тер яһҗ меддв?

– Үкрин келн ахр болдмн, – гиҗ, көвүг хордхахин кергт, би келүв.

– Тиигхлә – чи һәргтәч, – болҗ Боря намаг басв.

– Үкрин келн ахр, – гиҗ келәд би авгдҗ бәәхшв.

– Ут.

– Ахр.

– Ут.

– Яһҗ меднәчи?

– Аав Далч зуна цагт әмтнә үкр хәрүлхлә, би нөкд болдув, – гиҗ көвүн цәәлһв.

– Не, тиигхлә чи үн келҗәнәч, – болҗ Боряла зөвшәрвв.

Көвүн намаг бассндан ик байрта бәәв.

– Әмтәхн бәәҗ, – гиҗ генткн Боря келв.

Цааран хәләһәд, зурҗасн зурган төгсәҗәсн би, көвүн юуна тускар тиигҗ келсинь оньһҗ медлго сурув:

– Юн?

– Өдмг.

Эн үгәс мини зүркм хорсад одв. Көвүн кесгәс нааран өдмг идәд уга бәәснь – ил медгдҗәнә.

– Баавчн көдлнү?

– Уга.

– Юңгад эс көдлнә?

Көвүн хәрү өгсн уга. Зуг саналдчкад келв:

– Чи, Бадм, му күн бәәҗч.

Үнн цаһан седкләрн көвүг хәәрлсн тон уга болв: тер бийим му келҗәнә. Борян келсн үгәс мини дотр бий хордад одв. Көвүн тал эргәд, шүрүтәһәр сурув:

– Юңгад?

– Кү наад бәрнәч.

– Чи альдас меднәч?

Көвүн мини зурҗасн зург тал өргәрн заңһад келв:

– Әмд күүг тиигҗ бас муурулҗ зурдви?…

Мини седвәр басгдв. Бәәсн билг-эрдмән һарһад, эн түрүн зурган зурҗанав. Таня Аня хойрла би хамдан стрелкс арчдгар көдлдг биләв. Тедн көдлмштән ирчкәд, нег-негнләһән шимлдәд орҗ одцхана. Стрелксән бузрар бәрдгәс көлтә, нег дәкҗ аюл болҗ одн алдв. Би теднлә кесг дәкҗ цүүгләв, керлдләв. Тер тоот ууран ода бәрҗ авхар седәд, хойр үр күүкиг келинь утар, әмтн наад бәрәд инәдгәр зурлав. Хойр күүкнә стрелкс, теднә күүндлһ хәләһәд, усн-цасн уульлдҗ бәәнә.

Бичкн көвүнә келснәс нанд ичртә болҗана. Күүг – орчлңгин кеерүл күүг – кезәдчн мууһар, наад бәрҗ, басч зурҗ болшго бәәҗ. Тер йовдлыг бичкн күүкдин бийнь гемшәҗәнә. Саг болх кергтә.

Суулһд бәәсн цаһан цердиг шоткар шүүслҗ авад, седклән тәвәд зурсн зурган биллҗ хайхар седҗәтлм, ардм тачксн инәдн соңсгдв:

– Ха, ха, ха!!! Әвртә зург болҗ!..

Эргәд хәләхләм, маштг нурһта Ермотик элк хатад инәҗәнә. Арднь Михаил Александрович зогсчксн, бас инәҗәнә.

Боря, ноха үзсн мис кевтә, бөгдиһәд, герин эрслә шурглдад, үүдн тал һарч авчкад, «әминь авх шулм ирсн мет», һарад гүүв.

– Эй, көвүн, зогс! – гиҗ ардаснь Ермотик хәәкрв.

– Юн көвүмби? – болҗ Михаил Александрович сурв.

– Боря… Борис, – гиҗ би хәрү өгүв.

Таня Аня хойрин хуурмг көдлмшин тускар планерк деер кесг дәкҗ күүндвр һарла. Күүкд чикрх болад үгән өгчкәд, цөөкн өдрмүд давхла, өгсн үгән мартчкдг билә. Стрелкснь урдк кевтән бузр бәәдг билә.

Теднә зургиг олн-әмтн хурдг станц деер, вокзалын һаза, ик нүр һазрт, эрст хадв.

Әмтн, бал деер хурсн батхнс кевтә, зург деер дарцад унҗ одв.

Хойр күүкн нүдндән доһлң нульмста станцин ахлач тал гүүлдҗ ирв.

– Михаил Александрович, зургиг авч хайтн, бидн дәкҗ хаҗһр йовдл һарһшговидн, – болҗ күүкд эрцхәв. Ахлачиг үгдән эс орхла – тедн усн-цасн болҗ уульцхав.

Эн тоот намаг омгшав. Болв Борян келсн үг уханасм һардган уурв. Күүг, Борянаһар болхла, басч зурсн күн – му күн болҗ һарчана. Таня Аня хойр сәәхн күүкд. Эдниг муурулҗ зурсн хаҗһр болхий? Орчлңгин заясн сәәхниг күчәр муурулҗ болхий?

Уга, Боря, хаҗһр тоолҗанач. Өңгнь сәәхн болв чигн, үндснь му болхла, бидн теднә дуту-дундыг чиклх зөвтәвидн. Эн тоолвр намаг төвкнүлв.

Боряг орҗ ирхлә, би сурув:

– Өцклдүр юңгад зулвчи?

– А, тер ик улсчн өршәңгү уга.

– Юңгад?

– Намаг нег залу вокзалд дуладҗ бәәтлм, чикнәсм чирәд көөҗ һарһва, – болҗ Боря һашутаһар хәрү өгв.

– Чи альвлсн болхговч, – гиҗ би келҗәнәв.

– Уга. Тер намаг хулхач гивә. Би күүнә негчн картав көндәҗ үзәд угав. Сурад авдв.

Көвүн эн саамлаһан медәтә күн болҗ медгдв. Келнь кев-кев гиһәд бәәнә.

– Чи боднцг әмтнәс цуглулдвчи? – болҗ, терүнә келсиг тәәлҗ, би сурҗанав.

– Ода яһ гинәч? Экм гемтә кевтнә.

– Бас ах-дү бәәнү?

– Уга. Би ээҗиннь ор һанцв.

– Аав Далч гиснчн кемби?

– Баавин садн өвгн.

– Хамдан бәәдвтә?

– Уга . Күн муурхла, кен хамдан бәәнә болһначи?..

– Урднь хамдан бәәдг билтә?

– Э! Баав эрүл цагтан аав Далчд нөкд болад, үкр хәрүлдг билә. Баавиг гемтхлә, би баавин ормд үкр хәрүлдг биләв.

О, теңгр-һазр минь! Иим бичкн көвүн шаһа, меечг авад наадхин орчд бичкнәрн бөдүн залуд хүврәд, бәәх-бәәдлин тускар нанла күүндҗәнә. Цагин аюл гидг – тиим юмн чигн.

Эн өдр Боря бидн хойр ах-дүүлә әдл болувидн.

Борян эк Шарка – модар кесн нар деер, нурһндан зузан көнҗл көдрсн, чөклҗ сууна. Көвүн эк талан өөрдәд сурв:

– Цә чанҗ уувчи?

– Уува.

– Ааһд бәәсн һалд булсн картав идвчи?

– Идвә.

– Баава, эн Бадмла таньлд. Мини үр, – гиҗ, генткн сана авсн кевтә, намаг зааҗ көвүн келв.

– Мана Борис чини тускар мел келәд һарна. Дү көвүн, эн нег му үрндм нүдн-амн болад, хәлән бәәһич, – гиҗ акрмдҗ Шарка келв.

– Эгч, санаһан бичә зовтн. Бористн ухата көвүн, – болҗ эгч Шаркан седклиг төвкнүлхәр би келүв.

Мана магтал Боряд таасгдсн уга. Тер нан тал колс гиҗ хәләһәд үг келхәр седчкәд, хәрү экүрн өөрдәд эңкрәр сурв:

– Баава, нурһнчн даарчадг болвзго?

Экиннь келх хәрү күләлго, нурһнднь бәәсн көнҗлиг чиклҗ өгв.

– Дү көвүн, чи аль һазрин күмбчи? – болҗ эгч Шарка сурв.

– Хавтхан Баруна.

– Нег һазра улс бәәҗвидн. Бидн Ниицәнә улсвидн, – гиҗ келәд, эгч Шарка гүүнәр саналдв.

– Хоорндан һучн дуунад бәәҗвидн, – гиҗ би келҗәнәв.

– Ода альд бәәдвчи?

– Эн станцд. Козулькас нүүҗ ирәд, дөрвн сар болҗанавидн.

– Хәрнь, би чамаг урднь мана станцд үздго биләв…

Эгч Шарка коң-коң гиһәд ханяв. Боря адһҗ өкәһәд, модн нарин дор бәәсн өндр хала банк авад экдән өгв. Эгч Шаркан чееҗ ханялһнас көлтә бүтәд, кинь давхцад бәәв.

Борян эклә таньлдсна хөөн би теднәһәс һарув. Көвүн намаг дахв. Герин кирлцә деер һарч ирәд, көвүнд келүв:

– Йовий, манаг орий.

– Би танаһас ю хәәх биләв? – болҗ Боря хәрү цухрв.

– Би танад ирәд, экләчн таньлдув, ода чи мини эклә одҗ таньлд, – гиҗ би көвүнд цәәлһҗ келҗәнәв.

Көвүн зөвәрт уха туңһаҗана. «Герүрн дахулҗ хәрәд, энүнә кир-нуһудынь экәрн уһалһад, хувц-хунринь хат-хулҗ өгх кергтә», – гиҗ би дотран санҗанав.

– Не, йовий, – болҗ Боря зөвшәрв.

Маниг герин кирлцә деерәс күцц бууһад ута бәәтл, уульнц талас эгч Феня чаңһ-чаңһар ишкәд аашна. Орс эмг үзчкәд, көвүн мини ард орад бултҗ одв.

– Бичкн хальмг көвүн үүнд бәәнү? – гиҗ эгч Феня нанас сурҗана.

– Юн көвүн? – болҗ би алңтрув.

– Одак…

– Боря болвза?..

– Э-э…

– Эн бәәнә, – гиҗ келәд, би хоорагшан һарув.

Эгч Феня мини ард зогсчасн көвүг үзчкәд, бийүрн татад, эңкрлҗ келв:

– Би чамаг дахулҗ авхар ирүв.

Боря генткн көгшн эмгн тал итклтәһәр шахлдад, нүдәрн намаг бийән дах гиҗ дуудад, эгч Феняг дахад һарв.

Эгч Феня мадниг герүрн дахулҗ ирәд, тазд бүлән ус кеһәд, күчәр гишң көвүг уһав. Киртә киилг, шалвринь уснд хайхла, Боря сурв:

– Би нүцкәр яһҗ хәрхмб?

– Хувцан хагсхла, өмсәд хәрхч, – гиҗ би көвүнд хәрү өгүв.

Боря ишкрәд авв.

– Нүл болдмн, герт ишкрдмн биш, – гиҗ эгч Феня келв.

Көвүг бидн бор салдс өрмгт цугдад, орн деер суулһвидн. Эн бор өрмгиг эгч Фенян һанцхн көвүнь дәәнд алгдхла, үүрмүднь илгәсн бәәҗ.

Хальстаһинь чансн боднцг идҗәһәд, Боря нүдән аньҗ, таалтаһар келв:

– Халун картавиг киитн үснлә идхлә – йир әмтәхн.

– Бадм, өөркдән нег ааһ үс кеһәд өгчк. Көвүнә хаҗуд сууһад, би терүнәс сурув:

– Чи нерән келхдән нанас юңгад нуувчи? Боря нанур алң болҗ хәләв.

– Күн болһиг иткҗ болшго, – гиҗ тер хәрү өгв.

– Яһад? – болҗ адһҗ сурув.

– Орчлң деер цаһан санатаһас хар саната улснь олн.

– Әрлһә цааран. Кен тиигҗ келвә?

Көвүн, «келхв, бәәхв» гисн бәәдлтәһәр, уха туңһав.

– Кү бичә итк гиҗ, аав Далч келнә. «Күүнә эрәнь – дотрнь, моһан эрәнь – һазань».

Мана күүндвр соңсчасн эгч Феня, уһаҗасн юмсан мошкҗаһад, мусг инәв.

Би көвүнә эццн һариг атхад келүв:

– Боря, чи хаҗһр медҗәнәч. Күүг иткх кергтә. Иткләс иткл төрдмн.

– Би чамаг иткҗәнәв. Аав Далчиг иткдгов, – гиҗ көвүн цәәлһв.

– Юңгад аав Далчиг эс иткҗ бәәхмбч? – болҗ би Боряһас сурув.

– Маниг меклҗ орква.

– Яһҗ?

– Үкр хәрүлдг болзг төгсхлә, аав Далч үвлдән нег мишг картав өгнәв гиҗ келлә. Ода хавр болҗ йовна. Аав Далч намаг сурсн бийнь тер картаван өгхш.

– Санаһан бичә зов. Терчнь аштнь өгх, – гиҗ би көвүг иткүлҗ келүв.

– Нанд өдмг шиңгәдгин арһ хәәх кергтә, – гиҗ нег дәкҗ Боря келв.

– Өдмг яһҗ олх күмбчи? – болҗ би алң болув.

— Хәрнь, түүнәнчн тускар би мел ухалад һарнав. Мана баав йосндан сән болҗана. Ода өдмг идсн болхла, босад бәәх билә. Көвүнә келсн үгәс мини чееҗ шарклв. Юн гиҗ би терүнд сүв-селвг өгхүв? Боря гейүртәһәр келв:

– Баав эндр хоосн цә уува.

«Көвүнд яһҗ дөң болдмб, хотын зүүтә юм альдас олҗ өгхв», – гиҗ би дотран ухалҗанав.

Эн саамла мана станцин столяр Кулаков өвгн улан шуһу тал орҗ ирв. Көвүн, хумсан зуусн мис кевтә, тагчг болҗ одв.

Кулаков нанд келв:

– Көвүн, чамаг мини зург зурҗана гихлә, хәләхәр ирүв.

Өвгнә келсн үгәс мини махмуд менрч одв. Таня Аня хойриг зург чиклв. Ууляд, ээрәд бәәҗ, тедн мини зурсн зургиг хадсн һазраснь авхулҗ оркв. Ода, негл герән ахулҗах мет, стрелксән цеврәр бәрцхәнә.

Тер зургас омгшсн Михаил Александрович намаг дуудҗ авад, дәкәд нег даалһвр өгв. «Столяр Кулаков көдлмшин цагла хаҗуһин әмтнд стол, стул, шкаф кеҗ өгдг чигн. Терүг зурх кергтә,» – гиҗ тер келв.

Кулаковиг зурхасн урд би кесг дәкҗ өвгнә көдлдг һазрур одҗ, терүг хәләвв.

Столяр ода мини зурҗах зург хәләчкәд, тачкнад инәв.

– Му биш. Зуг хамрнь ик болҗ, дәкәд мөңгиг үнркҗ бәәсәр биш, һартан имрҗәсәр зурхмн билә, – гиҗ Кулаков нанд заавр өгчәнә.

Би өвгиг дала стол, стул, шкаф деер суучкад, альдас мөңгн учрҗ ирнә гиһәд үнрчлҗәсәр зурлав. Кулаков гиҗгән мааҗчкад келв:

– Үн келхд – зург му биш. Дү көвүн, би чамд өөлҗ бәәхшв. Нам энчн нег зүүдән сән. Сталиниг әмтн өдр болһн зурна. Би бас терүнлә цацув. Болв намаг негчн күн, негчн зурад уга. Мууһар болвчн чи, көвүн, зурҗанач. Икәр ханҗанав. Дәкәд болхла, эн зургичн үзәд, әмтн урдкасн икәр нанар юм келгх. Йир сән юмн болва.

Өвгн зургиг бас нег эргүләд хәләчкәд, дәкнәс заавр өгв:

– Зуг эн столын көлмүд матьхр болҗ. Би чикәр, сәәнәр кедв. Тер көлмүдинь чикләд зурчк. Эс гиҗ әмтн намаг коочң көлтә стол кедг бәәҗ гих. Эрк биш чикл. Көвүн, чи ик сән билгтә, эрдмтә көвүн бәәҗч. Юн чигн төриг седклән тәвәд кех кергтә. Тер цагт кесн көдлмш күцәңгүстә болдмн. Зурсн зургдчн икәр ханҗанав.

Кулаков охтр девлиннь хормаг әрәд, хаваста шалвриннь хавтхас газетәр цуглата юм һарһад, стол деер тәвв.

– Мә, көвүн, эн мини белг. Зургим зурсндчн ханҗанав.

Нанд уха ухалх чөлә өглго, өвгн адһмтаһар һарч одв.

Боря стол деер бәәсн цуглата юмнур хәләчкәд, дәкәд нан тал хәләв. Би бас көвүн тал хәләчкәд, цуглата юмиг аярхн авад секүв. Дотрнь хойр зүсм өдмг, нег зүсм һахан өөкн бәәҗ.

Тер тоотыг хәрү газетднь цуглад, Боряд өгүв.

10.

Боря урдк кевтән, өдр дуталго станцур ирәд, эшелон болһнд эцкән тосна. Дегд генәртә кевәр эцкән күләнә.

Поезд йовҗ одсна хөөн көвүн кесгтән ардаснь хәләһәд, гейүрәд зогсна.

«Эцкнь генткн күрәд ирхнь яһна», – гиҗ би дотран күсл кеҗ саннав.

Дәкҗ өңгәлт уга болхла, Боря нан тал орҗ ирнә.

Нег дәкҗ тер сурв:

– Бадма, чи юн гиҗ санҗаначи, мини бааҗа әмд-менд ирхий?

– Ирлго яах билә. Аштнь ирхмн, – болҗ би ицлтәһәр көвүнд хәрү өгүв.

Борян чирә мини халун үгәс герлтсн болад одв.

– Бадма, чи эцкән таньдвчи? – гиҗ көвүн генткн сурв.

– Таньлго яах биләв, – болҗ Борян сурврас би инәвв.

– Чи бичә инә. Би эцкән таньдгов. Мана бааҗа дән экләд уга бәәтл цергт мордсн бәәҗ.

– Зургнь бәәнү?

– Бәәнә. Мини бәәдлтә.

– Уга, чи эцкиннь бәәдлтә болхч. Би Боряг чикәр ухалдг дастха гиҗ зүткдг биләв. Хаҗһр келсн тоотынъ дор ормднь чиклдг биләв. Көвүн зәрмдән өөлдмн, болв икнкднь нанла зөвшәрдмн.

Тер ода хаҗһр келчксән медәд, нанд төрүц талдан сурвр өгв:

– Чи хальмг тег үзлчи?

– Үзләв. Чи бас үзсн болхговч, – гиҗ би итклтәһәр келҗәнәв.

– Тиигхд би бичкн бәәҗв. Ода ухалхнь-ухалхнь – медгдҗ өгхш. Мана баав мел хальмг тег гиһәд келәд һарна. Чи нанд тер теегин тускар келҗ өгхнчн? – болҗ Боря нанас сурв.

Би көвүнә сурвриг күцәвв. Хойр һаран стол деер кирслҗ тәвәд, деернь толһаһан дерлчкәд, мини келсн тууҗ Боря соңсв. Аш сүүлднь тер сурв:

– Сивр сәний аль хальмг тег сәний?

Би әәмҗ одув, юн гиҗ хәрү өгхнь медгдҗәхш.

– Дассн дассндан болхгов, – болҗ, терүнә сурврас гетлхәр дальтрҗ келүв.

– Уга, чи чикднь хәрү өг, – гиҗ Боря ээрв.

– Сиврин улст – Сивр сән, хальмг улст – тег сән.

– Тиигхлә яһад маниг нааран авч ирсмб?

Би Боряд уурлвв. Тер хальмг күн болһна уханд бәәсн сурвр өгв. Болв эн сурврт хәрү өгх негчн зөргтә күн уга билә. Учр тиим болсар, тер җилмүдт күн иим сурвр өгдго билә. Үнәртнь келхлә, зәрмснь эн сурврт хәрү өгхәр седдмн. Зуг тер хәрү — худл билә, терүг захин күн меддг бәәсмн. Төрскн һазр-уснасн ууҗмд бәәдг болвчн, сул йовхин төлә, эн худлыг үннд тоолх кергтә билә, тер учрар тәвсн хөвдән һунддг арһ уга. Боряд уурлсн би шүрүтәһәр ормасн босад, хаҗудан бәәсн шир, кисть авад, буру хандад, зурҗасн зург талан хәләҗ келүв:

– Болх-болшго сурвр бийдм бичә өг!

– Чи сурврас бичә дәлтр, – гиҗ Боря, медәтә күн кевтә, цецнәр келәд, мини ардас босч ирв.

Көвүнә сурврт хәрү өглго бәәҗ болшгог би медүв.

– Яһад гихлә – дәәнә цаг. Дән дотр келн-әмтн биш, бүкл орн-нутг догдлдмн…

– Чи бичә уурл, – гиҗ Боря намаг тогтнулв. – Би чамас суршго биләв. Баав сур гилә. Чамаг сурһульта, ухата көвүн гинә.

– Би сурһульта бишв, би һәргтәв, – болҗ урдкасн үлүһәр би шүрүлкүв.

Боря нан тал хәләһәд, ээмән хүмчкәд, хусм модан түшәд йовҗ одв.

«Эн хусм модан яһад эс хайдг күн болхув», – гиҗ би көвүнә ардас терзәр хәләҗәһәд санув.

11.

– Би дуулхар бәәнәв, – гиҗ Боря маңһдуртнь нанд келв.

– Альд дуулхмчи?

– Станц деер. Салдсмудта поезд ирсн цагт.

– Юңгад дуулҗахмбчи? – гиҗ би алң болув.

– Өдмг олх кергтә.

Би саналдув. Боря цәәлһв:

– Баавд чинә-күч орулҗ авх кергтә. Эс гиҗ гемнь гедр хәрн гиҗәнә.

«Бәәдлнь, талдан эв уга болад, арһ ядсн үүл», – гиҗ би санҗанав.

– Дуулҗ чаддвчи?

– Чаддв.

– Альков, дууллч.

– Сәәхн юмбчи!.. Наад бәрхәрий…

– Би чамаг кезә наад бәрдг биләв!

– Мини келсн үгиг мел гетәд һарналмч…

Би улан кенчрт бичҗәсн лозунган цааранднь экләд бичүв. Боря нүдән авлго мини кеҗәх көдлмш хәләҗәнә. Урлнь гүвр-гүвр гиһәд көндрәд бәәнә. Дуулх дуунань үгмүд дотран давтад, тодлҗ авчах болҗ нанд медгдв. Көвүн ардасм өөрдәд, эвцсн дууһар келв;

– Не, соңс.

Борян келсиг эс соңссн бәәдлтәһәр, би үзг болһиг кев-янз һарһад, ик кинәнәр бичҗәнәв.

– Соңс гинәв! – гиҗ көвүн намаг ээрв. Би көвүн тал эргүв.

Боря бичкн хойр һаран өмнән атхҗ бәрәд, чееҗәрн әрвҗго уралан өкәһәд дуулв:

Өрүлҗ һарсн шар нарна толян

Өвснә бүчр деернь мандлна,

Өвснә бүчрин ке-һооднь дурлхшв,

Өрчинчн хойр-һурвн товчдчнь дурлнав.

Көвүн дууһан төгсәһәд сурв:

– Не, ямаран?

– Му биш. Зуг келдг ду дуулсн цагтан биилхмн, һаран өргәд делх кергтә.

– Биилҗ чаддго болхла, яахмби? – гиҗ Боря төгрг хар нүдәрн түргн-түргн чирмәд келв.

– Дасх кергтә.

– Не, тиигхлә, чи амарн айс цокҗ өглч, би бииләд хәләсв, – болҗ көвүн келв.

– Би айс меддгов, – гиҗ би үнән келүв.

– Э-э, хәәмнь, ода күртл альд йовсмбч, – гиҗ намаг дамбрлад, Боря хойр һаран, шинкән экләд нисхәр бәәх һәрдин һууҗмлын далваг кевтә, хойр талан деләд, амарн айс бийнь дуулад, дор ормасн тошад һарв.

– Хәдрис, хәдрис! – гиҗ би көвүнд сүрә өгүв. – Көлән мульҗх кергтә, хойр өскәһән цокад дуһрад одх кергтә… Хәдрис, хәдрис!..

Ермотик орҗ ирв. Үүдн тал нурһан өгәд биилҗәсн көвүн узловой станцин партийн комитетин сегләтр орҗ ирсиг үзҗәхш. Боряд докъя өгхәр седхләм, Ермотик барун һариннь дунд хурһар аман зааһад, бичә ду һар гиҗ нанд закв.

– Не, ямаран? – гиҗ Боря бииһән зогсаһад сурҗана.

– Хорошо, очень хорошо, – болҗ, көвүг хальмгаһар нанас юуна тускар сурсиг тааҗ медәд, мини ормд Ермотик хәрү өгч магтв.

Көвүн чочн тусхларн, ардан генткн эргәд, сегләтриг үзәд, гүүҗ одад бешин ард орв.

– Бичә булт, нааран һар, – гиҗ көвүн тал өөрдәд, толһаднь бәәсн хаһрха хар тиирцгинь авад, үсинь иләд Ермотик келв.

Көвүн маштг залуһин сү дораһур һульдрҗ һарад, зулхар седв, болв Ермотик хар тиирцгинь үзүләд келв:

– Махлаһан ав.

Боря тиирцгән шүүрч авад, ардан үүд цокҗ хааһад, һаза һарад гүүһәд йовҗ одв.

12.

Борян түрүн үзүлсн билг-эрдмнь ик диилвртә болв. Салдсмуд көвүг селгәдәр сүүһәснь авч өрглдәд, вагон талан дахулҗ одад, вещмешокасн цаһан шикр, хатасн өдмгин тасрхас өгцхәв.

– Боря, Боря, Боря… – гилдҗ тедн дуудлдад, көвүг дәкн-дәкн теврлдәд, өрчдән шахад, халхаснь үмслдәд көл-көдлцхәв.

Нег офицер көвүнд банкта тушенк өгв.

Борян хавтхс хот-хоолар дүүрәд, көвүнә бөөр, ус икәр уусн бүрүһин бәәдл һарад, тертәһәд бәәв. Офицерин өгсн консервиг дүрдг хавтх уга болхла, нег салдс ноһан өңгтә бор көрсн киилгиг авч ирәд, зах талкинь ханцарнь бооһад, дорва кеһәд, Борян хавтхд цуглрсн цуг хотынь дотрнь дүрҗ өгв.

Поезд көндрәд һархла, Боря киилгәр кесн дорвата хот-хоолан әрә дааҗ үүрсн, мини көдлҗәсн улан шуһуд орҗ ирв.

Көвүнә нүднь дегд ик байрас, шатҗах цог мет, асад бәәнә.

– Ода баав минь үкшго! – гиҗ Боря ик омгтаһар байрлҗ келв.

Көвүн киилг-дорваһан уудлад, мини өмн стол деер кесг зүсм өдмг тәвв.

– Эн чамд…

– Ханҗанав, үр, зуг эдничн авшгов, – болҗ өдмгинь һарарн цааран түлкүв.

– Негл сәәхн авхч, – гиҗ Боря ик санамрар келҗәнә. – Альков, нүдән аньлч.

Би нүдән аньвв.

– Аман аңһа!

Би аман аңһавв.

Көвүн мини амнд нег юм шурһулад оркв. Удлго амн дотркм әмтәхн шүлсәр дүүрв.

– Бас авнчи? – гиҗ Боря дорваһан зааҗ сурв.

– Уга, би эн өгсичн авшгов, – болҗ, хойр һарарн стол деер тәвсн өдмгин тасрхасиг хамҗ авад, дорваднь дүрҗ өгхәр седүв.

Көвүн киилг-дорва деерән элкдәд унчкад, ик итклтәһәр давтв:

– Нег сәәхн авхч.

– Чи хальмгин йос бичә эвд, – гиҗ би аш сүүлднь Боряд цәәлһҗәнәв. – Залу күн түрүн олвран эврәннь гер талан авч хәрдмн.

– Үнәрий?

– Үнәр.

Көвүн стол деер бәәсн өдмгин тасрхасиг хамад дорвадан кеҗ авад, ормасн босв:

– Баавдан авч одад байрлулнав.

13.

Маңһдуртнь Боря далдан алг-цоохр дорваг алс цокад үүрсн станц тал ирв.

Саак тайгнь һартнь йовна. Көвүг орҗ ирхлә, би келүв:

– Эн хусм модан хайчк.

– Хайҗ болшго.

– Хатуч күүнә темдг тер, – гиҗ көвүг би хордхаҗанав.

– Э-э, чи, үр Бадм, алдг медҗәнәч. Энчн нанд үнтә модн. Түрүн үкр хәрүлхәр һархларн, аав Далчас утхинь сурад, кеерәс керчҗ авлав. Хайшгов.

Көвүнә цецн ухан намаг икәр байрлулсн деерән, әәсим күргв. Дегд цецн күн удан бәәдмн биш гиҗ, мана ээҗ келдг билә. Тер худл болтха гиҗ би санҗанав.

Эн өдр цергә улста эшелон ирсн уга. Көвүн асхн күртл мини өөр эргәд бәәв.

«Крокодил» гидг эрсин газетин зургуд зурад дуусчкад, бидн Борята хоюрн стол деер сууһад, көлән унҗулчкад, кесгтән күүндвидн.

– Ик болсн цагтан кен болхар бәәнәч? – гиҗ көвүнәс би сурув.

– Чамла әдл зурач, – болҗ көвүн ухаллго хәрү өгв.

– Боря, би зурач бишв. Зурач болхин кергт сурһулинь дасх кергтә… Нанд тиим медрл уга…

– Тер зурсн зургчн зург биший? – гиҗ көвүн эрсин газет тал зааҗ сурв.

– Энчн харҗахар юмн.

Боря, ик хаҗһр һарһсн мет, номһрад, ээмән хүмҗ келв:

– Би чамаг йоста зурач болһҗалав.

– Сурһулинь дасх кергтә, – гиҗ би көвүнә өмн башрдхларн келүв.

– Түүгичн би меднәв. Бааван эдгсн цагт би бас школд орнав. Зуг цаасн, дегтр уга.

– Э-э, Боря, толһа менд бәәсн хөөн цаасн, дегтр олдх! Санаһан бичә зов! – гиҗ би көвүнә седкл байсахар зөрц өргмҗтәһәр хәәкрүв.

– Чи нанд шин ду дасххнчн, – болҗ Боря нанас сурв.

– Не, соңс:

Чинртә улан туган

Чигтхләд деерән делский!

Һурвдгч үйин пионермүд,

Һариннь бульчң чаңһай!..

– Уга, чи нанд өдмг олх ду дасх, – гиҗ Боря нанд шүрүнәр келв.

Эн үгмүдәс мини седкл уйдв. Бичкн көвүн. Билг-эрдмтә көвүн. Бичкнәсн медәрсн көвүн. Цуг тоолврнь – экән асрх, өдмг олх, хот хәәх, гесән теҗәх. Догшн цагин бәәдл тиим хату үндстә юмн чигн.

14.

Салдсмуд ачсн эшелод апрель сарин туршарт деед үзгәс дорд үзг тал йовад бәәв.

Боря ода йоста артист нер зүүв. Мана станцин әмтн көвүг холас үзхләрн, захин күн болһн өкәрлнә.

Салсмудын өгсн өдмг, колбас, заһсн, консерв, шикр хамгас көвүн мах бәрәд, эцсн чирәнь дүүрәд, төгргдәд, цогцнь, ноһа хазсн хурһн кевтә, бортаһад одв. Бичкн күүкдин махмуд, хот-хоолнь сән болхла, үүд-түүд күрлго ясрҗ оддг бәәҗ. Боря ода һазрин йоста эзн болчксн чаңһ-чаңһар ишкәд, залу күүнлә әдл толһаһан өөдән бәрнә. Зуг өмнк кевтән хусм модан һарасн алдхш.

Сиврин нигт, зузан цасна өңгнь борлад, өөрдҗ йовх хаврин җөөлн нарна толянас медмҗән угаһар хәәләд бәәҗ, удлго уульнцсар усн шоргад гүүдг болад ирв.

Бальчг экләд һарв. Борян хаһрха һоснд цандгин усн көл өгдгән уурв.

Нег дәкҗ Ермотик нанас сурҗана:

– Тер бичкн артист көвүнд көлдк һоснаснь ондан селвг бәәнү?

– Би альдас медх биләв?

– Тадн өөрхн үүрмүд бәәнәлмт.

– Түүнә тускар ухалснго биләв.

– Эх, тадн, баһчуд, юмна ца-наадкинь медхшт! – болҗ партийн комитетин сегләтр намаг гемшәв.

Эн саамла станцин ахлач Михаил Александрович орҗ ирв.

«Сегләтрин келсн үгәс улаҗ одсн мини чирә үзәд, ахлач сурв:

– Юн болҗ одва?

– Тер бичкн көвүг дөңнх кергтә, – гиҗ Ермотик цәәлһв.

– Юн көвүг? – Михаил Александрович сегләтрин келсиг оньһҗ медсн уга.

– Артист көвүг.

– Терчн үнн. Көлиннь хурһд үзгдҗ йовна. Бичкнәсн шарклан гем авчкх, – болҗ станцин ахлач өр өвдв.

– Көлднь селвг бәәсн болхнь, өмсч йовсн һосинь хатхулҗ өгхмн бәәҗ. Мана өөр һосч өвгн бәәнә, – гиҗ Ермотик келв.

– Зогсча… Манад мана күүкнә хуучн башмгуд бәәхмн, – гиҗ Михаил Александрович келәд, нан тал эргв: – Бадм, ирәд, манаһас тер башмгуд ав.

Улан шуһун үүдн секгдв.

– Бадм, чи намаг меклҗч…

Иигҗ келсн үг соңсгдн, үүдн хәрү хаагдҗ одв. Би гүүҗ һарад, көвүг һараснь көтләд орулад авч ирүв.

– Артист, менд! – болҗ Ермотик инәв.

Көвүн түрүләд станцин ахлачд һаран өгв, дәкәд сегләтрлә мендлв.

Чи намаг үзхләрн, юңгад зулнач? – гиҗ көвүнәс Ермотик сурв.

– Би чамас кезә зулла? – Боря сегләтр тал ширтҗ хәләв.

– Эн улан шуһуд намаг орҗ ирхлә, әмичн авх шулм кевтә зулналмч… – Сегләтр көвүн юн хәрү өгдгчн гиҗ күләв.

Көвүн удан күләлһсн уга.

Түүнд учр бәәнә, – гичкәд, көвүн эс медсн бәәдл һарһад, гиҗгән мааҗв.

– Юн учрви? – болҗ Михаил Александрович сурв. Төмр хаалһин формта, ээм деерән цаһан мөңгн погонта станцин ахлачиг Боря ик оньгтаһар, дуртаһар хәләҗәнә. Терүнә формднь бахтҗахнь – ил медгднә.

– Тадн керлдхт…

– Кениг? – гиҗ Ермотик сурв.

– Мини үүриг.

– Яһад керлдҗәхмб? – сегләтр алң болв.

– Хаҗуһин кү эн шаңһа герт орулна гиһәд… Хойр залу элк хатад инәлдв. Ермотик көвүг хойр сүүһәснь өргҗ авад, халунар келв:

– Артист, чи кезәд чигн тер седклән бичә март. Әмтнә тускар оньдин санх, ухалх кергтә.

Боря әмтнлә йир илркә. Болв мини көдлҗәсн улан шуһуд ахлачнр орҗ ирхлә, оньдин зулад йовҗ оддг билә. Би алң болдг биләв, зугар керг кеҗ сурдго биләв. Ода терүнә учр медгдҗәнә –намаг ахлачнр бичә керлдтхә гиһәд зулдг бәәҗ. Цецн үр минь, икәр ханҗанав!

Көвүн ахлачнрла иҗлдәд бәәв.

– Бадм чамаг яһҗ меклвә? – болҗ орҗ аашад, көвүнә келсн үгмүд сергәҗ, Ермотик сурҗана.

Боря саглҗ хәрү өгв:

– Терүг келҗ болшго. Мана нуувч.

Би ода һанцхн станцд биш, төмр хаалһин клубт бас зурачар көдлҗәнәв. Хойр ахлачтав: негнь – Михаил Александрович, наадкнь – Ермотик.

Ахлачнр нанд даалһвр өгчкәд, йовхар седцхәв. Эн саамла эгч Феня, адһсн бәәдлтә, һазаһас шудрад орад ирв. Эмгн ахлачнриг үзчкәд, түрд гиһәд одв, болв мини өөр зогсчасн Боряг үзәд, байрлад, уралан ишкәд, әәмҗ келв:

– Ах, һашутл минь!.. Әрән гиҗ олҗ авв. Наар, наар нан тал.

Боря байртаһар орс эмгнә өмнәс тосад гүүв. Эгч Феня фуфайкиннь өвр дотрас көркхн шин һос һарһад авч ирв.

– Альков, нааран сулч. Хуучн һосан тәәл…

Боря шин һос үзчкәд, тотхад зогсв.

Көвүн хойр нүдән иткҗ бәәхмн уга.

– Тәәл, тәәл гинәв…

Эгч Феня эврән Борян көләс хуучн һосинь тәәлҗ авад, шиниг өмскәд оркв.

– Не, босад йовҗ үзлч!

Боря негхн ишкдл кечкәд, дор ормдан зогсв. Түрүн көлд орҗах бичкдүд йовдлан тиигҗ эклнә.

– Йов, йов, сәәхн иньгм… Ишк, ишк…

Боря улан шуһу дотраһур эргәд йовв.

Ермотик ичн-эмәхләрн, әәмҗ сурв:

– Альдас хулдҗ аввт?

– Уюллав. Һосчд өгәд уюллав. Көвүнәннь һосиг эвдәд уюлвв… Нанд дәкҗ керг уга болад…

Ахлачнр яахан медҗ эс чадхларн, һарад йовҗ одцхав.

Боря эврәннь байран хамцулхин кергт, һарсн ахлачнрин ардас хәләҗәһәд келв:

– Одакс му улс биш бәәҗ…

– Сәәнднь сән, мууднь му, – гиҗ эгч Феня хойр утхтаһар келв.

15.

Би бичкндән теегәр йовҗ бамб цецг цуглулхдан дурта биләв. Тадн бамб цецг теегт яһҗ цецглдгиг үзлт? Терүнәс өвәрц сәәхн юмн бәәхий?!.

Асхнднь, хоңхла әдл, атхлдсн цецгүдин толһас өрүнднь нарн девшәд өөдән һархла, терүнә гегә ууһад, дөрвн үзг тал нимгн улан торһн намчан илдкәд, сарсаһад одна. Тер цагт тег, толвта улан девскүр делгчксн мет, халһрад, дәәвләд, урсад, дольгалад бәәнә. Эн саамла бүчрәрнь шүүсн гүүҗәх камб шарлҗна үнр чигн йир күчтә өткн болна. Эн тоотд саатулгдад, теегин ке сәәхн көнҗл дунд булхад кевтх дурн күрнә. Болв кевтдг арһ уга. Эргмдк өвәрц сәәхн – чееҗ заядар дуулад, кеерәгшән, холагшан, иргчүр дуудад бәәнә…

Тер цецгүд ода нанд Боряг хәләхлә сангдна. Мини бичкн үр көвүн тер бамб цецгүдлә әдл цецгәрҗ одв.

Салдсмудын өгсн бор көрсн ноһан өңгтә киилгүдәс экнь киилг, шалвр көвүндән уйҗ өгв. Халас тәвлһнәс көлтә хатурад, зузарад дердәҗ одсн күлтин зәрм халасинь удрҗ авад, шалвр, киилг уяд үлдсн эдәр терүгинь һадрлҗ өгв.

Боря ода йоста бичкн салдсин бәәдлтә. Дәәнә эшелон ирхлә – көвүн салдсмудт күртхш, цуһар селгәдәр теврәд, үүрәд, ээм деерән суулһад авад йовад йовцхана.

Борян дуулсн дун өдр ирвәс көг орулҗах мөрн хуурин дун һарад, цеврдәд, цеңнәд бәәв. Бииләд орксн бииднь олн зүсн эрдм үзүлгднә.

Нег дәкҗ станцд севгр шар үстә бичкн орс күүкн ирв. Боряд салдсмудын өгчәх өдмгин тасрхас үзчкәд, энд, перрон деер, дала улс дунд зогсчасн күүкн шүлсән дару-дарунь зальгад бәәв.

Би дотран санув: «Эй, салдсмуд, тадна негнтн болв чигн эн бичкн күүк үзәд, негхн тасрха өдмг болвчн энүнд өгхнтн. Салдс, салдс… нааран хәләхнчн… Үзхнчн… Күүкн… бичкн күүкн, уралан ишкхнчн… тер салдс тал өөрдхнчн… Чамаг үзхлә, тер салдс эрк биш өдмг, шикр өгх. Өөрд, өөрд… уралан ишк…»

Бичкн орс күүкн ормдан, перрон деер, дала улсин сү дор зогсад бәәнә.

Бичкн хальмг көвүн ду дуулад, би бииләд, салдсмудт теврүлнә, теднәс үмсүлнә. Цергчнр хәәкрлднә: – Боря, биил-биил!

– Боря, дуул-дуул!

Нег вагонас генткн майор бууҗ ирв. Салдсмудын хәәкрлдсн ду соңсад, майор тедниг гемшәҗ келв:

Ичр уга улсвт. Эн көвүнә зовлң зөвүр хойрнь ик һашута болад дуулҗ, биилҗ йовхинь үзҗ бәәхшвт?!.

Салдсмуд майорин эн үгмүд соңсад, дегд ичр хату болад, яахан медҗ эс чадад, ә тасрҗ одцхав. Эн саамла паровоз хәәкрв. Цергчнр вагондан сууцхав. Поезд көндрәд һарв. Әмтн тарцхав.

Бичкн күүкн хурһан амңдан зуучкад, Боря тал җилвтҗ хәләһәд зогсад бәәнә. Көвүн һаран дайлад салдсмудыг йовулчкад, хашан үүднүр һарв. Тер генткн күүкиг үзв.

– Юңгад уульвчи? – болҗ Боря күүкн тал өөрдәд сурв. – Бааҗаһан күләҗәнәв. – Күүкн шүлсән зальгад оркв. Гүүнәр саналдхлань, хойр нүднәснь ик-ик умш нульмсн һооҗад бәәв.

– Бичә ууль. Мә, өдмг мә… Эн шикр ав. – Боря дорваһан уудлв.

Бичкн орс күүкн бичкн хальмг көвүн хойр поселк хәләһәд йовҗ одцхав.

Боря салдсмудт дуулҗ, биилҗ өгәд, шиңгәсн хот-хооларн һанцхн экән асрсн деерән, терүгән эргмдән бәәсн өнчн-өвү улст күртәдг болв.

Борян эк, Шарка, хотын күчәр бас эдгв.

Бичкн үүрән герүрн хәрҗ одсна ард би сандг биләв: «Өсхләрн эн кен болҗ һархмн болхв?.. Зурач, артист, гүн номт, инженер, эмч, багш, паровозин машинист, зоотехник, агроном… кен, кен, кен болх?»

Дәкәд сандг биләв: «Мини үр Боря кен болҗ һардг болвчн, тер кезәдчн әмтнд байр үүдәдг, халун зүрктә, гүн ухата күн болҗ һарх.»

Эн – мини бат ицл билә…

16.

Дөрвн җилин туршарт олн-әмтнә күләҗәсн байрта өдр – Диилвр ирв.

Май сарин йиснд бүкл өдрин дуусн әмтн нег-негән теврлдәд, үмслдәд, байрта ду дууллдад бәәв. Станцар дәврәд һарч йовсн поездмүдин бийснь утар татҗ хәәкрлдәд, әмтнә байрла дууһан негдүлнә.

Эн экәршго ик байр дотр доһлң нульмсн чигн үзгднә, һашута зовлң чигн хутхлдна. Дәәнд көвүднь алгдсн эмгд, өвгд, залуснь геедрсн берәд, гергд, эцкнрнь зәңг-зә уга одсн күүкд, көвүд әмтнә эн байр үзчкәд, хордҗ, һашудҗ уульцхана.

Би бийән чама гиһәд, яһад болвчн батар бәрхәр седнәв. Болҗ өгхш. Нульмсн заядар һооҗад бәәнә.

– Бичә ууль, – гиҗ Боря мини һариг илнә. Көвүнә бийиннь нүдн бас, хурт норсн хар чи мет, гилр-гилр гиһәд бәәнә. Болв тер нанла әдл уульҗ бәәхмн уга. Би Боряг бийиннь үүрт тоолнав, тер зәрмдән нанла насарн цацу болҗ медгднә.

Мини халх деегүр һооҗҗ йовсн нульмсиг бичкн хурһдарн арчҗ авад, арһул келнә:

– Бичә ууль.

– Боря, Боря, – гиҗ би гүүнәр саналднав.

– Юмби? – гиҗ көвүн нанур шахлдна.

– Би кезәдчн эцкән үзшгов.

Би бийән бәрҗ чадхшв. Экрәһән авч болхш. Хойр далм хальгҗ чичрнә. Миңһн йисн зун дөчн хойрдгч җилин зуна сариг саннав, мини экд ирсн бичкн дөрвлҗн цаасиг өмнән бәрҗәх мет үзнәв. Бичәтә бәәсн үгмүдинь ода күртл мартхшв: «Тана залутн баатр кевәр…»

Боря мини толһаг илнә. Терүнә бичкн һар мини экин һарла әдл җөөлн болҗ медгднә. Намаг бичкнд экм бас тиигҗ толһаһим илдг билә, эцкм бас тиигҗ таалдг билә…

Мини күзүн деер бүлән дусал дусна. Би өндәһәд боснав. Борян нүдн бас нульмсар мелмлзәд бәәнә. Би терүнд сурвр өгчәхшв. Көвүн бийнь келнә:

– Би бас бааҗаһан үзшго бәәдлтәв.

– Үзхч, аштнь үзхч, – гиҗ би эврә зовлңган мартҗ, көвүг иткүлҗ халунар келнәв.

– Ода күртл угалмн.

– Дән шинкән эндр төгсвшлмн.

Боря саналдна. Би келнәв:

– Көләр одсн ирдмн, келдүрәр дарсн ирдмн биш.

17.

Амрлһна өдр билә. Би эктәһән хоюрн боднцг тәрх һазр малтхар кеерәгшән одув. Поселкас хол биш.

Түрүн өдр болад, һазр малтлһн күнд болҗ медгднә. Дәкәд тер дасгдҗ одна. Урдк җилмүдт бас һазр малтад бәәсн – меднәв. Баав чигн ду һархш, би чигн тагчг йовнав.

Өкәлһнәс нурһн көшч одна, өндәхәр седхлә, һол ясн, царцҗ одсн мет, һоорч өгхш, өвднә. Кесгтән, цорһ кевтә, матиһәд бәәнә.

Үд болад ирв. Хотдан һархар седхлә, халҗ одсн урмдан хәрүлх дурн күрхш.

– Бас нег эрәд малтчкад йовхмн, – гиҗ баав келнә.

Тер эрәдән малтад дуусхла, би келнәв:

– Баава, бас нег эрәд малтчкхмн… Хойр күрз дәкәд дөрлдҗ авад һарна.

Генткн поселк талас мини дү күүкн гүүҗ аашхнь үзгдв. Күүкн һаран дайлад, хәәкрәд йовна. Келсн үгнь тодрхаһар соңсгдхш.

– Ах, Бор-ря… – гисн үг аш сүүлднь би оньһув.

Мини зүркн кирд гиһәд, көл талм унад йовҗ одв. Күрзән һазрт шаачкад, би дү күүкнәннь өмнәс тосад гүүҗ йовнав.

– Ах минь, теңгр цокчква! – гиһәд дү күүкм усн-цасн уульҗана.

– Яһвчи?

– Боря поездд…

Нарта өдр харңһурч одв. Бәәсн чидләрн станцур гүүҗ йовнав. Һазр әрв авч өгхш. Көл тушгдсн болҗ медгднә. Станцин захар орад ирхлә, гергд цуглрад зогсад оркҗ. «Иигхләрн үнн билтәл,» – гисн тоолвр торс гиҗ орна. Чееҗ иткхәр седхш. «Уга, уга. Худл», – гиҗ әәмшгтә тоолвриг бийәсн көөнәв.

Зөрлцәд аашсн таньдго гергнә ээмәс татад сурнав:

– Үнний?

– Юн? – гиҗ гергн алң болна.

Би терүнәс хәрү күләлго цааран һарад гүүнәв.

Төмр хаалһин больницин өөр дала әмтн хурҗ. Күүкд улс уульлдцхана. Әмтн шуугад бәәнә. Теднә келсн үг оньһгдхш – чикм дүләрч одҗ. Өмнән кесг улс түлкәд авв. Нег эмгн нан тал хәәкрәд үг келв, медгдхш – чееҗм харңһурч одҗ.

– О, теңгр цокчква, о, һашута зовлң!.. – гиҗ хәәкрҗ уульҗах эгч Фенян дун торс гиҗ соңсгдв.

Би гүүһәд больницин үүдәр орув.

18.

– Боря альд бәәнә? – гиҗ түрүн харһсн санитаркаес сурув.

Цасн цаһан халатта күүкн өргәрн нег хоран үүдн тал заав. Үүдинь татад орад ирхлә, кесг эмчнр күүндвр кеҗәнә.

– Боря альд бәәнә? – Козлдурта эмч тал би алхув.

– Та кембт? – гиҗ эмч сурв.

– Би, би… би…

– Ахньвта? – гиҗ нанд дөң болв.

– Э, – болҗ зөвшәрвв.

– Тиигхлә үн соңсх зөвтәт: көвүн дегд күнд бәәнә. Ухань орад-һарад бәәнә. Өңгәлт уга. Дегд икәр цусан гееҗ.

– Альд бәәнә? – болҗ би эмчүр дәврүв.

– Йовий, – гиҗ эмч келәд, нанд цаһан халат өмскәд, дахулад һарв.

Захин хорад һанцарн орн деер кевтнә. Нүднь анята. Чирәнь кимр цаһан болҗ одҗ: бийинь хучсн цаһан кенчрәс йилһҗ болшго. Амнь гүвр-гүвр гиһәд бәәнә.

Мини махмуд ода ирҗ сулдв: доран унҗ одн алдув, эмч ээмәсм бәрәд зогсав.

– Баав минь, баав минь, – гиҗ арһул келсн үгмүд соңсгдв.

Би уралан шурһув, эмч һарасм татад зогсав.

– Бааҗа, бааҗа… наархнчн…

Мини шилркҗ одсн нүднәс нульмсн цальгрв.

– Бадм, яһлачи…

– Би эн бәәнәв, – гиҗ келәд, би көвүн деер өкәвв. Боря нүдән секв. Оньдин һал асад бәәдг цецгәнь унтрҗахнь медгдв. Көвүн нүдән хәрү аньчкв. Баахн зуур тагчг бәәҗәһәд, чееҗнь бүтҗ түүрчв:

– Баав минь, бааҗа минь… Бадм, яһлачи?

– Би эн бәәнәв.

Боря дәкәд нүдән секв. Намаг таняд, инәмсклсн бәәдл һарв. Болв тер инәдн биш: зөвүрлә ноолдлһн.

– Бадм, мини күлт альд бәәнә? – гиҗ көвүн сурв. Би эмч тал хәләвв.

– Өгч болшго, – гиҗ эмч шимлдв.

– Күлтим өгтн, – болҗ көвүн давтв.

– Күлтәр ю кенәч? – гиҗ эмч сурв.

– Хавтхднь юмн бәәнә. – Боря дәкәд нүдән аньв. Заһрмгиннь шүрвсн һолилдәд һарч ирҗ. Көвүн шүдән аралдв. Зовлңла ноолдҗахнь ил медгдв. Яһҗ медхв, үкллә чигн ноолдҗ бәәдг болх…

Эмч эргәд, ардан зогсчасн санитаркд докъя өгв.

Удлго санитарк күүкн хормань цуснд будгдсн ноһан өңгтә күлт авч ирв.

Боря нүдән секәд, күлтән үзв.

– Нааран өгтн, – гиҗ сурв.

– Болшго, – гиҗ эмч келәд, көвүнәс сурв. – Хавтхднь юн бәәнә?

– Бадм, тер күлтин хавтхд цаасн бәәнә. Терүг бааҗаг ирсн цагт өг, – гиҗ келәд, көвүн усн-цасн уульв.

Дәкәд Боря ухаһан алдв. Көвүнә зөвүриг хувацхар эмкәһән зууһа бәәтлм, шүдм урлдм шигдәд, цусн һооҗад һарч ирв.

Санитарк күүкн Борян күлтин дотрк хорт бәәсн эвкәтә цаасиг авад, мини хавтхд дүрҗ өгв.

Удлго көвүнд дәкәд серл орв.

– Боря минь, яһснчн энви? – гиҗ көвүнә өмн би сөгдүв.

Боря герин өрк тал хәләҗәһәд келв:

– Бичкн күүкн поезд дор йовтл… поезд көндрв… би терүг… Баав минь! – гиҗ генткн хәәкрәд, көвүн мошкрад одв.

Эн саамла көвүнә экнь Шарка орҗ ирв. Һашута зәңг кезәд чигн экд хамгин сүүлд күрнә. Боряд дәкҗ серл орсн уга.

19.

Боря, Боря, Борис…

Яһснчн терви…

Эн өдрмүдт зүүлҗ одснла әдл бәәвв. Нег мөчән геесн күн – тиим зөвүртә бәәдг болх. Гертән ирвчн, көдлмшт одвчн, һаза йоввчн, оньдин дөрвн цагт, нег юмн дутсн болҗ медгднә.

Уульнцар йовсн цагтан даңгин холагшан хәләнәв: тендәс, тер герин цаад бийәс, Боря һарч ирн гисн болна. Улан шуһуд көдлҗәтл, һаза бичкн күүкдин дун соңсгдхла – Боря күүндҗәх, хәәкрҗәх болҗ мел медгднә.

Шарка, Борян эк, Далч өвгнә тал һарв. Өвгн, берин зовлң хувацад, терүг күүкчлҗ авв, нүдн-амн болад, сүв-селвгән өгәд бәәв.

… Нег дәкҗ хавтхан уудлхлам, дөрвлҗлҗ эвксн бор цаасн һарч ирв. Ирмәгәрн шурдад бәәҗ. «Юн цаасн болхв?» – гиҗ санад, нүдн талан өөрдүлхләм, генткн зүркм менрәд одв. Борян үлдәсн цаасн. Шурдҗ одҗ. Тер цаасиг нанд өгхд тиим билә – шурдҗ одсн билә.

Эн өдрмүдин һашута зовлң дегд ик болад, би тер цаасна тускар мартҗ оркҗв. Цаасиг аярхн, өрүн кевәр илдкҗәнәв.

Цаасн негн биш – һурвн бәәҗ.

Стол деер зерглүләд тедниг делгүв. Бор цаасдт зургуд зурата. Борян зурсн зургуд.

Түрүн зургнь иим: Тег. Бамб цецг. Толһан цаад бийәс ик шарһ нарн мандлад һарчана. Теңгрт хан һәрд халяд нисчәнә.

Эн зургас гейүртә седкл орв, хол хальмг теегм сангдв.

Наадк нег зургтнь салдс зурата. Нааһаснь бичкн көвүн тосад гүүҗ йовна. Теднә цаад бийд, өндр гер деер, улан туг делсчәнә.

Боря кедү өдр эцкән тосад станц тал ирсн болхв! Зәрмдән йовҗ одсн цергә эшелона ардас хәләһәд, кесгтән зогсдг билә. Тер цагт эргмдән бәәх әмтиг оньһдмн биш. Басл гейүртәһәр эцкән күләдг билә.

Һурвдгч зургнь?..

Һурвдгч зургнь иим: ик толһата күн алцаһад зогсчана. Һартнь кисть бәрүлҗ. Өөрнь бичкн көвүн бас кисть бәрсн зогсчана…

Боря, Боря, Борис…

Чи йоста гидг зурач болхар шиидҗ орксн бәәҗч.

* * *

Һурвн зургин туск тууҗ эн. Арвн долан җилин туршарт тер һурвн зургиг би хадһлҗ йовнав.

Зәрмдән һурвн зургиг герин эрст кнопкар хадхар седнәв. Болв әәсм күрнә. Нарна толянд цааснь шарлад, зурсн зургуднь билрч одхла яахв?..

Боря бичкн билә. Күүкнд әәмшг үзгдәд, поездд дәвргдҗ йовтлнь, тер әәмшгиг медә бәәҗ, Боря үклүр орв гиҗ, би цәәлһҗ чадшгов. Әмнь һарчатл бийнь келлә:

– Бичкн күүкн поезд дор йовтл… поезд көндрвә… Би терүг…

Сүүлин үгнь тер билә.

Борян харсад әмд үлдсн күүкн ода институт чиләсн чигн болх. Тер күүкн кен болҗ һарсн? Инженер, дууч, эмч, багш… кен болхув? Терүнд төр уга.

Хамгин ачта юмн: җирһл цаарандан утдҗана, делгрҗәнә. Күүкн әмд үлдлә. Тер күүкн цуг билг-эрдмән, сурһуль-медрлән, чидл-күчән олн-әмтнә төлә өгх зөвтә. Юңгад гихлә Боря бичкн болвчн, оньдин әмтнд тусан хальдахар седдг билә, җирһлд дурта билә. Эврә дууһан, бииһән, билг-эрдмән әмтнд белглдг билә.

Боряд ачллһн керг уга. Боря арв күрәд уга насндан баатр кевәр үклә.

Һәрән Увшин Борян цогц Чернореченск гидг станцд, һурвн хусм модн дор оршагдла. Терүнә цогц тенд бәәнә.

Тадн, бичкдүд, өссн цагтан, кемр тер станцар дәврҗ гихлә, көвүнә цогц тал одад, деернь цецгүд тәвтн. Терүнәс үлү ачллһн Боряд керг уга.

Кезәд чигн ардан герәс үлдәх кергтә. Борян үлдәсн һурвн зург нанд бәәнә, тер һурвн зург оньдин өврмҗ болна.

Тер һурвн зургин тууҗиг би таднд келҗ өгүв.

Дәкәд нег давтҗанав: кезәд чигн ардан герәс үлдәх кергтә.

Балакан Алексей
Москва. Сентябрь, 1962 җ.